تنبلی چشم چیست؟
تنبلی چشم یکی از شایع‌ترین مشکلات بینایی در کودکان و بزرگسالان است. تنبلی چشم یا آمبلیوپی یک بیماری در اوایل کودکی است که در آن بینایی فرد در یک چشم آنگونه که باید، رشد نمی کند. این اختلال بینایی در سنین ۴ تا ۷ سالگی خود را نشان میدهد و گاهی ممکن است تا سنین بالاتر نیز نشانه‌ای نداشته باشد.
در این بیماری، مغز بیشتر بر یک چشم تمرکز کرده و چشم “تنبل” را نادیده می گیرد. اگر این چشم به درستی تحریک نشود، سلول های عصبی مغز که مسئول بینایی هستند به طور طبیعی تکامل پیدا نمی کنند و در نهایت دید فرد دچار مشکل شده و به اصطلاح چشم دچار تنبلی میشود.
دلایل شایع تنبلی چشم چیست؟
– عدم تعادل عضلات چشم:
یکی از مهمترین علل ایجاد این اختلال بینایی، عدم تعادل ماهیچه‌هایی است که چشم‌ها روی آن ها قرار گرفته اند، که عدم تعادل این ماهیچه ها موجب برعکس یا ضربدری شدن چشم‌ها شده و در نهایت باعث اختلال و عدم هماهنگی میان آن‌ها می شود.
– اختلاف در وضوح تصویر بین چشم ها:
اختلاف بسیار زیاد در وضوح تصاویر تشخیص داده شده توسط چشم‌ها، که در بیشتر مواقع به دلیل دوربینی چشم ها میباشد. ولی در بعضی موارد به دلیل انحنای سطح ناهموار چشم بوده، می تواند باعث به وجود آمدن تنبلی چشم شود.
– وجود اشکال در یک چشم:
وجود یک بخش کدر در چشم یا بیماری آب مروارید، مانع از دید با وضوح کامل و شفاف در آن چشم میشود. اگر این اختلال در اوایل تولد کودک ایجاد شده باشد، باید در سریع ترین زمان ممکن درمان شود. زیرا در صورت عدم درمان به موقع باعث افت بینایی دائمی کودک شده که از شدیدترین انواع تنبلی چشم میباشد.
تنبلی چشم چه زمانی اتفاق می افتد و چرا زمان در آن نقش تعیین‌کننده دارد؟
تنبلی چشم زمانی رخ میدهد که مغز، تصویر یک چشم را کمتر از چشم دیگر دریافت می‌کند و به مرور آن را نادیده می‌گیرد. این مشکل معمولاً به علت‌هایی مانند:
– انحراف چشم
– اختلاف نمره چشم
– افتادگی پلک
– آب‌مروارید مادرزادی، مشکلات شبکیه یا عصب بینایی به وجود می‌آید.
مغز کودک در سال‌های ابتدایی زندگی بیشترین انعطاف‌پذیری را دارد. بنابراین اگر تنبلی چشم در همین دوران تشخیص داده شود، با درمان‌های ساده مانند بستن چشم، عینک یا تمرین‌های بینایی کاملاً قابل اصلاح است.
اما با افزایش سن، مغز مسیرهای عصبی بینایی را تثبیت می‌کند و درمان سخت‌تر میشود. اینجاست که اهمیت درمان به‌موقع مشخص میشود.
اگر تنبلی چشم به موقع درمان نشود، چه خطراتی ممکن است برای فرد در پی داشته باشد؟
نابینا شدن فرد: به طور کلی در شرایطی که تنبلی چشم درمان نشود، ممکن است بیمار دید نهایی و کامل چشمی که دچار تنبلی شده است را از دست بدهد و نابینا شود. این نابینایی معمولا دائمی است.
انحراف چشم: عدم درمان به موقع تنبلی چشم موجب عدم هم ترازی چشم ها و در نهایت انحراف چشم می شود.
عدم تکامل دید مرکزی: در شرایطی که تنبلی چشم در دوران کودکی به موقع درمان نشود، باعث میشود دید مرکزی بیمار به درستی تکامل پیدا نکند. این عدم تکامل بینایی باعث میشود فرد توانایی انجام کارهای روزمره خود را از دست بدهد.
متداول ترین روش های درمان تنبلی چشم:
– بستن چشم سالم:
رایج ترین روش درمان تنبلی چشم بستن چشم‌ها میباشد. این روش یکی از بهترین راهکارها برای تقویت چشم ضعیف است که بیشتر چشم پزشکان انجام این روش را بسیار توصیه می‌کنند. مدت زمان بستن چشم در طول روز حدود یک الی دو ساعت است که باتوجه به شدت و میزان تنبلی چشم ممکن است بیشتر شود.
– عینک و لنزهای طبی:
اگر چشم پزشک علت تنبلی چشم‌ها را نزدیک بینی یا دوربینی تشخیص داده باشد، استفاده از عینک و لنزهای طبی بهترین پیشنهاد است و به رفع مشکل تنبلی چشم بسیار کمک می‌کند.
– قطره‌های چشمی:
استفاده از برخی از انواع قطره های چشمی نتیجه مؤثر و مشابه بستن چشم‌ها را دارد که این روش باعث میشود مغز از پیام‌های بینایی چشم ضعیف‌تر، بیشتر استفاده کند.
– جراحی انحراف چشم:
یکی از شایع ترین علل رایج تنبلی چشم در بزرگسالان، انحراف چشم است که با کمک جراحی به راحتی برطرف میشود؛ با رفع کردن این مشکل زمینه‌ای، مشکل تنبلی چشم نیز بهبود پیدا می‌کند.
درمان تنبلی چشم در کودکان با چه روش هایی انجام میشود؟
اگر تنبلی چشم کودکان در زمان درست و به موقع تشخیص داده شود، به راحتی قابل درمان است. در مراحل اولیه، درمان تنبلی چشم در کودکان معمولاً به صورت بستن چشم سالم و وادار کردن مغز، به دیدن با چشم تنبل صورت می‌گیرد.
اگر چشم کودک به عیوب انکساری مبتلا شده باشد، با تشخیص چشم پزشک یا اپتومتریست لنز یا عینک‌های مناسب چشم تجویز میشود که مغز به دیدن تصاویر درست عادت کند.
اگر تنبلی چشم کودک ناشی از انحراف چشم باشد، در این شرایط درمان با عمل جراحی توصیه میشود. علاوه بر آن معمولا پزشک نکاتی را جهت ورزش دادن چشم و نحوه بستن چشم سالم میدهد که با دقت باید انجام شود.
در نهایت تکامل سیستم بینایی کودک تا سن ۸ الی ۱۰ سالگی صورت می‌گیرد و بهتر است درمان تنبلی چشم تا این سن انجام شود چرا که درمان تنبلی چشم در کودکان بعد از این سنین ناممکن است. بنابراین اگر تنبلی چشم تا قبل از سن ۱۰ سالگی درمان نشود، در اکثر موارد بعد از این سن هیچ درمانی نخواهد داشت و ممکن است که منجر به از دست رفتن شدید دید در یک چشم شود.
تنبلی چشم در بزرگسالی چه علائمی دارد؟
یکی از شایع‌ترین علل تنبلی چشم در بزرگسالان ممکن است انحراف چشم و یا عدم هماهنگی شماره چشم‌ها و یا ترکیبی از این دو عامل باشد. تنبلی چشم در بزرگسالان بر اثر مشکلات عضلات چشم یا اختلال در عصب انتقال دهنده اطلاعات به عضلات و یا مرکز کنترل در مغز بوجود می آید.
از دیگر عوامل مهم در بروز تنبلی چشم در افراد ژنتیک و سابقه خانوادگی است. علاوه‌بر آن، ممکن است تنبلی چشم بر اثر انحراف چشم، آستیگماتیسم شدید، نزدیک بینی و دوربینی، افتادگی پلک، آب مروارید، کدورت قرنیه و … نیز بوجود بیاید.
در افراد بزرگسال باتوجه به اینکه فعالیت های بینایی اهمیت بیشتر و مهم تری دارد، نشانه های تنبلی چشم شامل تغییر حالت چشم‌ها به سمت داخل یا خارج، ضعیف شدن میدان دید، دوبینی، تاری دید، کاهش و ضعف بینایی، خستگی شدید چشم در هنگام فعالیت‌های چشمی، سردرد شدید، کج کردن سر برای بهتر دیدن و … است.
علائم و نشانه های تنبلی چشم چیست؟
– خم شدن و بستن یک چشم
– کج شدن غیر طبیعی سر برای دید بهتر
– عدم تشخیص دور یا نزدیک بودن اجسام
– عدم تقارن و هماهنگی در کارکرد چشم ها
– انحراف چشم به سمت داخل یا بیرون
– پلک زدن های سریع یا بستن مکرر چشم
– دید عمقی ضعیف و تاری دید
مزیت‌های درمان به‌موقع تنبلی چشم
افزایش چشمگیر شانس درمان کامل
بزرگ‌ترین و مهمترین مزیت درمان به‌موقع تنبلی چشم، احتمال بسیار بالای درمان کامل است.
در سنین زیر ۷ سال:
- مغز انعطاف‌پذیری بالا دارد
- مسیرهای عصبی هنوز در حال شکل‌گیری هستند
- پاسخ‌دهی کودک به درمان فوق‌العاده سریع است
در بسیاری از موارد، تنبلی چشم در کودکان ۳ تا ۶ سال با تنها چند ماه بستن چشم یا استفاده از عینک کاملاً درمان میشود.
اما با افزایش سن:
- درمان سخت‌تر
- مدت‌زمان درمان طولانی‌تر
- احتمال رسیدن به بینایی کامل کمتر میشود
پیشگیری از کاهش دائمی بینایی در بزرگسالی
درمان نکردن تنبلی چشم در کودکی، ممکن است منجر به کاهش دائمی دید در یک چشم شود. این کاهش دید حتی با لیزیک، عینک یا لنز نیز قابل اصلاح نیست؛ زیرا مشکل در مغز است، نه در چشم.
درمان زودهنگام باعث میشود:
- مسیرهای عصبی به‌درستی رشد کنند
- مغز تصویر هر دو چشم را فعالانه دریافت کند
- خطر نابینایی یک‌چشم در آینده کاهش یابد
این مزیت یکی از دلایلی است که چشم‌پزشکان بر غربالگری بینایی در ۳ سالگی تأکید می‌کنند.
جلوگیری از اثرات منفی تحصیلی و یادگیری
کودکانی که با یک چشم دید ضعیف دارند، ممکن است مشکلاتی را تجربه کنند، مثل:
- سختی در خواندن
- کم‌دقتی
- خستگی چشم
- عملکرد ضعیف در کلاس
- بی‌حوصلگی هنگام مطالعه
درمان به‌موقع تنبلی چشم باعث میشود کودک:
- بهتر تمرکز کند
- بدون فشار بینایی درس بخواند
- از مشکلات آموزشی جلوگیری شود
تحقیقات نشان میدهد کودکانی که تنبلی چشم درمان‌نشده دارند، عملکرد تحصیلی ضعیف‌تری نسبت به همسالان خود دارند.
بهبود اعتمادبه‌نفس و کیفیت زندگی کودک
مشکلات بینایی پنهان، تأثیر زیادی بر رفتار و اعتمادبه‌نفس کودک می‌گذارند. کودک ممکن است:
- در فعالیت‌های ورزشی ضعیف باشد
- در بازی‌های گروهی عقب بماند
- به دلیل انحراف یا دید کم خجالت بکشد
- در کارهای روزمره احساس ناتوانی کند
اما درمان به‌موقع:
- توانایی بینایی را افزایش میدهد
- کودک در مدرسه و ورزش بهتر عمل می‌کند
- اعتمادبه‌نفس چشمگیری پیدا می‌کند
- مشارکت اجتماعی او بهتر میشود
این تغییرات در آینده او نیز اثرگذار خواهند بود.
کاهش نیاز به درمان‌های پیچیده و طولانی‌مدت
وقتی درمان قبل از ۷ سالگی انجام شود
- مدت‌زمان بستن چشم کوتاه‌تر است
- نیاز به تمرین‌های پیچیده کمتر میشود
- احتمال نیاز به درمان‌های ترکیبی پایین می‌آید
- همکاری کودک بیشتر است
اما در سنین بالاتر ممکن است نیاز باشد:
- چند روش درمانی هم‌زمان انجام شود
- دوره درمان به ماه‌ها یا حتی سال‌ها برسد
- کودک مقاومت بیشتری نشان دهد
- والدین زمان زیادی صرف مراقبت کنند
درمان زودهنگام، روند درمان را ساده، سریع و مؤثر می‌کند.
افزایش احتمال تقویت هماهنگی دوچشمی
بینایی دوچشمی برای کارهای روزمره بسیار مهم است:
- دید سه‌بعدی
- قضاوت فاصله
- رانندگی
- ورزش
- کارهایی مانند کار با دستگاه یا عمل جراحی
اگر تنبلی چشم دیر درمان شود، ممکن است فرد برای همیشه این توانایی را از دست بدهد.
درمان به‌موقع:
- ارتباط دو چشم با مغز را بهبود می‌بخشد
- دید عمق را تقویت می‌کند
- توانایی‌های حرکتیچشمی را افزایش میدهد
این موضوع در آینده شغلی نیز تأثیر دارد.
جلوگیری از وابستگی بیش از حد به چشم سالم
فردی که یک چشمش دید کمی دارد، ناخواسته تمام روز با چشم سالم کار می‌کند. این موضوع در طولانی‌مدت باعث:
- خستگی چشم سالم
- حساسیت‌های چشمی
- سردرد
- کاهش تمرکز
- آسیب‌پذیری بیشتر در برابر حوادث
درمان به‌موقع تنبلی چشم کمک می‌کند بار دید بین دو چشم توزیع شود و خستگی کاهش یابد.
مزیت‌های درمان به‌موقع تنبلی چشم بسیار گسترده و حیاتی است. درمان سریع:
- شانس درمان کامل را بالا می‌برد
- از کاهش دائمی بینایی جلوگیری می‌کند
- کیفیت زندگی، اعتمادبه‌نفس و موفقیت تحصیلی کودک را بهبود میدهد
- آینده‌ای سالم‌تر و روشن‌تر برای کودک رقم می‌زند
تنبلی چشم هر چقدر زودتر تشخیص داده شود، درمان آن ساده‌تر و موفقیت‌آمیزتر است. بنابراین:
- معاینه چشم در ۳ سالگی
- پیگیری علائم
- و مراجعه منظم به چشم‌پزشک
می‌توانند نقش بزرگی در حفظ سلامت بینایی کودک داشته باشند.
کاندیدای مناسب جراحی در تنبلی چشم چه ویژگی‌هایی دارد؟
وجود انحراف چشم (استرابیسم)
استرابیسم شایع‌ترین علت جراحی در بیماران مبتلا به آمبلیوپی است.
فردی کاندید جراحی انحراف چشم است که:
– انحراف قابل‌توجه و پایدار داشته باشد
– با عینک یا تمرین‌های بینایی اصلاح نشود
– انحراف باعث تنبلی چشم یا دوبینی شده باشد
– ظاهر چشم دچار ناهم‌راستایی شده باشد
بهترین کاندیدها معمولاً کودکان ۲ تا ۶ ساله هستند.
زیرا:
– مغز در حال شکل‌گیری است
– اصلاح انحراف شانس درمان تنبلی چشم را افزایش میدهد
– کودک پس از عمل بهتر با درمان‌های تکمیلی مثل بستن چشم همکاری می‌کند
کودکان مبتلا به افتادگی شدید پلک (پتوز)
در پتوز، افتادگی پلک می‌تواند جلوی محور بینایی را کور کرده و باعث تنبلی چشم شود.
فرد مناسب جراحی پتوز کسی است که:
– افتادگی پلک بیش از حد بوده و مردمک را پوشانده باشد
– میدان دید چشم کاهش یافته باشد
– سن کودک بالاتر از ۱ سال باشد (در پتوز شدید حتی زیر یک سال نیز جراحی انجام میشود)
– افتادگی با تمرین یا روش‌های غیرجراحی قابل اصلاح نباشد
اگر پتوز درمان نشود، ممکن است آسیب دائمی به دید ایجاد شود.
وجود آب‌مروارید مادرزادی
آب‌مروارید مادرزادی یکی از اورژانس‌های بینایی است.
کاندید مناسب جراحی در این شرایط:
– نوزاد یا کودک زیر ۲ سال
– وجود کدورت گسترده در عدسی
– کاهش واضح دید
– رفلکس قرمز طبیعی چشم (رد رفلکس) از بین رفته باشد
در این گروه، عمل باید بسیار سریع انجام شود؛ زیرا هر هفته تأخیر می‌تواند شانس بینایی را کاهش دهد.
عیوب انکساری شدید یا اختلاف نمره زیاد بین دو چشم
گاهی تنبلی چشم ناشی از:
– آستیگماتیسم شدید
– نزدیک‌بینی شدید
– دوربینی شدید
– اختلاف نمره زیاد بین دو چشم است.
این افراد زمانی کاندید جراحی می‌شوند که:
– با عینک یا لنز بهبود کافی نداشته باشند
– اختلاف زیاد بین دو چشم باعث عدم همکاری مغز شده باشد
– فرد وارد سن مناسب جراحی لیزیک یا PRK شده باشد (معمولاً بالای ۱۸ سال)
در این وضعیت، جراحی انکساری می‌تواند تمرکز درمان بر تقویت چشم ضعیف را ممکن‌تر کند.
بیمارانی که درمان غیرجراحی در آن‌ها مؤثر نبوده است
در برخی موارد، پزشک ابتدا مراحل زیر را امتحان می‌کند:
– بستن چشم
– عینک
– تمرین‌های بینایی
– قطره آتروپین
اگر با این روش‌ها بهبودی حاصل نشود و علت زمینه‌ای قابل درمان جراحی باشد، فرد در فهرست کاندیدای عمل قرار می‌گیرد.
