بیماری آب سیاه یا گلوکوم یکی از شایع‌ترین و جدی‌ترین بیماری‌های چشمی در سراسر جهان است که می‌تواند به تدریج و بدون بروز علائم واضح، به تخریب عصب بینایی منجر شود. این بیماری اگر به موقع تشخیص داده و درمان نشود، می‌تواند به نابینایی دائمی ختم گردد. بر اساس آمار جهانی، گلوکوم دومین علت شایع نابینایی غیرقابل برگشت محسوب می‌شود و میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا به آن مبتلا هستند.

آب سیاه به مجموعه‌ای از بیماری‌های چشمی گفته می‌شود که در آن فشار داخل چشم (IOP) افزایش می‌یابد یا حتی گاهی در فشار طبیعی نیز عصب بینایی آسیب می‌بیند. این آسیب تدریجی به عصب بینایی، باعث از بین رفتن تدریجی میدان دید می‌شود. نکته مهم این است که در مراحل اولیه معمولاً علائم مشخصی وجود ندارد و به همین دلیل به آن دزد خاموش بینایی می‌گویند.

گلوکوم زاویه باز اولیه

این نوع شایع‌ترین شکل گلوکوم است و حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد موارد را شامل می‌شود.

ویژگی‌ها:

– زاویه چشم (محل تخلیه مایع) باز است، اما شبکه ترابکولار که مسئول خروج مایع است، به درستی کار نمی‌کند.

– افزایش فشار چشم تدریجی و بدون علامت واضح رخ می‌دهد.

– به همین دلیل به آن دزد خاموش بینایی نیز می‌گویند.

علائم:

– کاهش تدریجی دید محیطی (به‌صورت دید تونلی)

– تاری دید در مراحل پیشرفته

– سردرد یا احساس فشار خفیف در چشم (گاهی اوقات)

گلوکوم زاویه بسته

این نوع کمتر شایع است اما بسیار خطرناک محسوب می‌شود و نیاز به درمان اورژانسی دارد.

ویژگی‌ها:

– زاویه چشم به دلیل موقعیت غیرطبیعی عنبیه بسته می‌شود.

– جریان خروج زلالیه مسدود و فشار چشم به سرعت بالا می‌رود.

علائم:

– درد شدید چشم

– قرمزی شدید

– تاری دید ناگهانی

– دیدن هاله‌های رنگی اطراف چراغ‌ها

– سردرد شدید، تهوع و استفراغ

گلوکوم مادرزادی

این نوع نادر است و از بدو تولد یا در سال‌های ابتدایی زندگی کودک ظاهر می‌شود.

ویژگی‌ها:

– ناشی از اختلال تکاملی در زاویه چشم نوزاد

– معمولاً دو طرفه (هر دو چشم) است

علائم:

– اشک‌ریزش مداوم

– حساسیت شدید به نور

– بزرگی غیرطبیعی قرنیه (به دلیل افزایش فشار)

– کدر شدن قرنیه

گلوکوم ثانویه

این نوع در اثر بیماری‌ها یا شرایط دیگر ایجاد می‌شود.

دلایل:

– ضربه به چشم

– التهاب (یووئیت)

– مصرف طولانی‌مدت کورتون‌ها

– تومورهای چشمی

– جراحی‌های قبلی چشم

آب سیاه یا گلوکوم یکی از شایع‌ترین بیماری‌های چشمی است که در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع، می‌تواند منجر به کاهش دائمی بینایی و حتی نابینایی کامل شود. این بیماری معمولاً به دلیل افزایش فشار داخل چشم ایجاد می‌شود که به‌مرور زمان به عصب بینایی آسیب می‌زند.

اما سؤال مهم این است: چه افرادی بیشتر در معرض خطر ابتلا به آب سیاه هستند؟

سن بالا مهم‌ترین عامل خطر

با افزایش سن، احتمال بروز آب سیاه بیشتر می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که افراد بالای ۴۰ سال به‌ویژه در معرض نوع گلوکوم زاویه باز قرار دارند. افراد بالای ۶۰ سال، به‌خصوص کسانی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند، باید سالی یک‌بار معاینه کامل چشم انجام دهند.

افزایش سن سبب تغییراتی در ساختار چشم، کاهش جریان مایع زلالیه و کاهش توانایی چشم در تنظیم فشار داخلی می‌شود که زمینه‌ساز بروز بیماری است.

سابقه خانوادگی و عوامل ژنتیکی

اگر یکی از اعضای درجه‌یک خانواده (پدر، مادر، خواهر یا برادر) مبتلا به گلوکوم باشد، احتمال ابتلا در سایر اعضا ۴ تا ۹ برابر بیشتر است. ژنتیک نقش قابل‌توجهی در بروز این بیماری دارد، به‌خصوص در نوع گلوکوم زاویه باز اولیه.

بنابراین اگر در خانواده‌تان سابقه آب سیاه وجود دارد، مراجعه منظم به چشم‌پزشک برای معاینه و اندازه‌گیری فشار چشم اهمیت حیاتی دارد.

فشار چشم بالا

افرادی که فشار داخل چشم‌شان بالاتر از حد طبیعی (بیش از ۲۱ میلی‌متر جیوه) است، در معرض خطر جدی‌تری قرار دارند، حتی اگر در حال حاضر علائمی نداشته باشند.این حالت با عنوان هایپرتانسیون چشمی شناخته می‌شود و در بسیاری از موارد پیش‌درآمد بروز گلوکوم است. پایش منظم فشار چشم می‌تواند از پیشرفت بیماری جلوگیری کند.

بیماری‌های زمینه‌ای: دیابت، فشار خون و مشکلات قلبی

بیماری‌های مزمن نقش بزرگی در افزایش خطر ابتلا به گلوکوم دارند.

– دیابت: باعث آسیب به رگ‌های خونی شبکیه و افزایش احتمال گلوکوم می‌شود.

– فشار خون بالا یا پایین: هر دو می‌توانند جریان خون به عصب بینایی را مختل کنند.

– بیماری‌های قلبی یا عروقی: ممکن است باعث کاهش اکسیژن‌رسانی به عصب بینایی شوند.

به همین دلیل، افرادی که این بیماری‌ها را دارند، باید مراقبت‌های چشم‌پزشکی را جدی‌تر دنبال کنند.

استفاده طولانی‌مدت از داروهای کورتونی

کسانی که به‌صورت مداوم از داروهای حاوی کورتون (استروئید) استفاده می‌کنند، چه به‌صورت قطره چشمی، چه قرص یا کرم، بیشتر در معرض خطر ابتلا به آب سیاه هستند.کورتون‌ها باعث افزایش فشار داخل چشم می‌شوند و به‌مرور زمان می‌توانند به عصب بینایی آسیب برسانند. بنابراین استفاده از داروهای کورتونی باید فقط تحت نظر پزشک و با بررسی منظم فشار چشم انجام شود.

آسیب‌های چشمی و جراحی‌های قبلی

ضربه به چشم یا انجام برخی از جراحی‌های چشمی مانند عمل آب مروارید یا لیزیک ممکن است ساختار داخلی چشم را تغییر دهد و در نتیجه احتمال افزایش فشار چشم را بالا ببرد.

افرادی که سابقه آسیب فیزیکی چشم یا جراحی داخل چشمی دارند، بهتر است تحت معاینات دوره‌ای دقیق‌تری قرار بگیرند تا در صورت بروز تغییرات فشار چشم، سریعاً درمان شوند.

نژاد و زمینه قومی

نژاد نیز در میزان خطر ابتلا به گلوکوم نقش دارد.

– افراد با پوست تیره (مانند آفریقایی‌تبارها) معمولاً در معرض نوع زاویه باز گلوکوم هستند.

– آسیایی‌ها و ایرانی‌ها بیشتر در معرض گلوکوم زاویه بسته قرار دارند.

– این تفاوت‌ها به‌دلیل ساختار متفاوت عنبیه و زاویه تخلیه مایع زلالیه در چشم است.

نزدیک‌بینی یا دوربینی شدید

افرادی که نزدیک‌بینی (میوپی) یا دوربینی (هایپروپی) شدید دارند، به‌دلیل تغییرات در شکل و طول کره چشم، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آب سیاه هستند. در نزدیک‌بین‌ها، احتمال بروز گلوکوم زاویه باز بیشتر است و در دوربین‌ها، خطر گلوکوم زاویه بسته افزایش می‌یابد.

سبک زندگی و عادات روزمره

عوامل محیطی و سبک زندگی نیز در بروز یا پیشرفت آب سیاه نقش دارند:

– سیگار و الکل: جریان خون به عصب بینایی را کاهش می‌دهند.

– مصرف زیاد کافئین: می‌تواند به‌طور موقت فشار چشم را افزایش دهد.

– عدم تحرک بدنی: باعث اختلال در گردش خون و افزایش فشار چشم می‌شود.

– استرس مزمن: به‌صورت غیرمستقیم بر افزایش فشار داخل چشم اثر می‌گذارد.

اصلاح سبک زندگی، ورزش منظم و تغذیه سالم می‌توانند نقش مؤثری در کاهش خطر ابتلا داشته باشند.

علائم هشداردهنده‌ای که نباید نادیده گرفته شوند

بسیاری از انواع گلوکوم در مراحل اولیه بدون علامت هستند، اما برخی نشانه‌ها می‌توانند زنگ خطر باشند:

– تاری یا کاهش تدریجی دید

– درد چشم یا سردردهای اطراف چشم

– دیدن هاله‌های نور در اطراف چراغ‌ها

– قرمزی چشم و حالت تهوع (در گلوکوم زاویه بسته)

در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه فوری به چشم‌پزشک ضروری است.

آب سیاه یا گلوکوم (Glaucoma) یکی از بیماری‌های مزمن و خاموش چشم است که در صورت عدم درمان به‌موقع می‌تواند منجر به آسیب دائمی عصب بینایی و در نهایت نابینایی غیرقابل برگشت شود. درمان این بیماری معمولاً با قطره‌های چشمی و روش‌های لیزری آغاز می‌شود. اما در مواردی که این درمان‌ها کافی نباشند، جراحی آب سیاه به‌عنوان مرحله‌ی بعدی درمان انجام می‌شود.

هدف از جراحی آب سیاه بازگرداندن بینایی از دست‌رفته نیست، بلکه جلوگیری از پیشرفت آسیب و حفظ بینایی موجود است.

کاهش پایدار فشار داخل چشم

مهم‌ترین و اصلی‌ترین هدف جراحی آب سیاه، کاهش فشار داخل چشم است. افزایش فشار چشم عامل اصلی آسیب به عصب بینایی است، بنابراین پایین آوردن و تثبیت این فشار، کلید جلوگیری از پیشرفت بیماری محسوب می‌شود.

در این جراحی‌ها، پزشک با ایجاد یک مسیر جدید برای خروج مایع زلالیه یا بهبود عملکرد مسیرهای طبیعی، کمک می‌کند تا فشار داخل چشم در محدوده‌ای ایمن باقی بماند. کاهش پایدار فشار چشم سبب می‌شود که عصب بینایی از آسیب بیشتر محافظت شود و بیمار بتواند بینایی خود را برای سال‌های طولانی حفظ کند.

جلوگیری از پیشرفت آسیب عصب بینایی

عصب بینایی مسئول انتقال تصاویر از شبکیه به مغز است. زمانی که فشار چشم بالا باشد، به‌تدریج الیاف عصب بینایی تحلیل می‌روند و دید محیطی کاهش می‌یابد. هدف دوم جراحی، توقف یا کند کردن روند آسیب عصب بینایی است. با تثبیت فشار در محدوده‌ی مطلوب، جریان خون به عصب بینایی نیز بهبود پیدا می‌کند. این موضوع از تخریب بیشتر فیبرهای عصبی جلوگیری می‌کند و در نتیجه سرعت پیشرفت گلوکوم کاهش می‌یابد.

در واقع، جراحی آب سیاه برای حفظ دید باقی‌مانده است، نه بازگرداندن بینایی از دست‌رفته.

حفظ کیفیت زندگی بیمار

گلوکوم بیماری مزمنی است که درمان آن معمولاً مادام‌العمر است. بیمار باید روزانه چند نوع قطره مصرف کند و به‌طور منظم تحت معاینه قرار گیرد. این روند می‌تواند در درازمدت باعث خستگی، فراموشی یا کاهش همکاری بیمار شود.

در مواردی که بیمار نتواند درمان دارویی را ادامه دهد، جراحی می‌تواند فشار چشم را به‌صورت پایدار و بدون نیاز به داروهای متعدد کنترل کند.

به این ترتیب، هدف دیگر جراحی، افزایش راحتی و کیفیت زندگی بیمار است؛ چرا که نیاز به مصرف مداوم دارو کمتر می‌شود و کنترل بیماری آسان‌تر خواهد بود.

ایجاد مسیر جدید برای تخلیه مایع زلالیه

در چشم سالم، مایع زلالیه از طریق شبکه ترابکولار به بیرون تخلیه می‌شود. در گلوکوم، این مسیر مسدود یا تنگ می‌شود و فشار داخل چشم افزایش می‌یابد. یکی از اهداف جراحی آب سیاه، ایجاد مسیر جدید یا اصلاح مسیر موجود برای خروج مایع زلالیه است.

برای این کار از روش‌هایی زیر استفاده میشود:

– ترابکولکتومی: ایجاد یک مسیر کوچک در صلبیه (سفیدی چشم) برای تخلیه مایع به زیر ملتحمه.

– کاشت دریچه یا شانت گلوکوم: نصب لوله‌ای ظریف برای خروج تدریجی مایع.

– جراحی‌های حداقل تهاجمی: ایجاد کانال‌های میکروسکوپی با حداقل آسیب به بافت.

هر کدام از این روش‌ها به هدف اصلی یعنی کاهش فشار چشم از طریق بهبود تخلیه مایع منتهی می‌شوند.

کاهش وابستگی به داروهای چشمی

در بسیاری از بیماران، برای کنترل گلوکوم از چند نوع قطره هم‌زمان استفاده می‌شود. این داروها ممکن است باعث تحریک سطح چشم، آلرژی، خشکی یا التهاب مزمن شوند. یکی از اهداف مهم جراحی، کاهش نیاز به مصرف قطره‌های متعدد است. پس از جراحی موفق، بسیاری از بیماران یا به داروهای کمتری نیاز دارند یا گاهی می‌توانند بدون دارو فشار چشم را در سطح طبیعی نگه دارند.

این موضوع نه‌تنها کیفیت زندگی بیمار را افزایش می‌دهد، بلکه احتمال فراموشی یا مقاومت دارویی را نیز کاهش می‌دهد.

جلوگیری از نابینایی در مراحل پیشرفته بیماری

در مراحل پیشرفته گلوکوم، ممکن است بینایی محیطی تا حد زیادی از دست رفته باشد و فقط دید مرکزی باقی مانده باشد. در این شرایط، حتی یک افزایش جزئی در فشار چشم می‌تواند منجر به نابینایی کامل شود. جراحی در این مرحله به‌عنوان اقدام نجات‌بخش انجام می‌شود تا بینایی باقی‌مانده حفظ شود.

تثبیت فشار چشم در شرایط خاص

برخی از بیماران دچار نوسان فشار چشم هستند؛ یعنی فشار در زمان‌های مختلف روز بالا و پایین می‌رود. این تغییرات مداوم نیز می‌تواند برای عصب بینایی مضر باشد. یکی از اهداف جراحی، ثابت نگه داشتن فشار چشم در محدوده‌ی ایمن است تا از نوسانات آسیب‌زا جلوگیری شود.

همچنین در بیماران مبتلا به گلوکوم‌های ثانویه (مثلاً ناشی از ضربه، التهاب یا دیابت)، جراحی کمک می‌کند فشار چشم به‌طور یکنواخت کنترل شود و خطر آسیب مجدد کاهش یابد.

بهبود گردش خون در چشم

افزایش فشار داخل چشم می‌تواند جریان خون در بافت‌های حساس مانند عصب بینایی و شبکیه را کاهش دهد. کاهش فشار از طریق جراحی باعث می‌شود جریان خون مویرگی در پشت چشم بهبود یابد و اکسیژن‌رسانی بهتر انجام شود.

این بهبود گردش خون می‌تواند در درازمدت از پیشرفت بیشتر آسیب‌های چشمی جلوگیری کند و سلامت بافت‌های بینایی را حفظ نماید.

فراهم کردن شرایط برای سایر جراحی‌های چشمی

در برخی بیماران، انجام جراحی‌های دیگر مانند عمل آب مروارید یا پیوند قرنیه به‌دلیل بالا بودن فشار چشم ممکن نیست. یکی از اهداف جراحی گلوکوم در این موارد، کاهش فشار چشم پیش از انجام عمل‌های دیگر است تا خطر عوارض کاهش یابد و نتایج جراحی‌های بعدی بهتر باشد.

گاهی نیز پزشک تصمیم می‌گیرد عمل آب مروارید و جراحی آب سیاه را هم‌زمان انجام دهد تا از چند مرحله درمانی جلوگیری شود.

حفظ میدان دید و جلوگیری از محدود شدن آن

بیماران مبتلا به گلوکوم معمولاً ابتدا دچار کاهش دید محیطی می‌شوند و به مرور زمان میدان دیدشان محدود می‌شود. هدف دیگر جراحی، توقف پیشرفت کاهش دید محیطی و جلوگیری از تنگ شدن بیشتر میدان دید است.

با کنترل فشار چشم، سرعت از بین رفتن سلول‌های شبکیه و فیبرهای عصبی کاهش می‌یابد و بیمار می‌تواند دید عملکردی خود را برای فعالیت‌های روزمره حفظ کند.