انحراف چشم یا استرابیسم یکی از اختلالات بینایی رایج در کودکان و بزرگسالان است که طی آن، چشم‌ها در جهت‌های متفاوتی حرکت می‌کنند. این مشکل می‌تواند به صورت دائم یا متناوب ظاهر شود و در صورت عدم درمان، منجر به تنبلی چشم، کاهش دید و اختلال در درک عمق شود.

انحراف چشم حالتی است که در آن دو چشم به‌طور هم‌زمان روی یک نقطه متمرکز نمی‌شوند. در حالت طبیعی، هر دو چشم در یک راستا حرکت کرده و تصویر واحدی را به مغز ارسال می‌کنند. اما در افراد مبتلا به استرابیسم، یکی از چشم‌ها ممکن است به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین منحرف شود.

این اختلال می‌تواند از بدو تولد وجود داشته باشد (مادرزادی) یا در مراحل مختلف زندگی ایجاد شود. تشخیص و درمان به‌موقع انحراف چشم اهمیت زیادی دارد، زیرا مغز ممکن است دید چشم منحرف را نادیده بگیرد که در نهایت منجر به آمبلیوپی (تنبلی چشم) خواهد شد.

مغز انسان تصاویر دریافتی توسط چشم‌ها را برای قابل درک بودن در یک تصویر سه بعدی با یکدیگر ترکیب میکند. به همین خاطر می‌توانیم تشخیص دهیم که اشیاء اطراف ما تا چه حد از ما دور و یا به ما نزدیک هستند.

با خارج شدن یک چشم از راستای خود و مسیر صحیح، تصاویر متفاوتی از اجسام به مغز ارسال میگردد. در این شرایط مغز کودکان یاد می‌گیرد تا از تصویر ناشی از انحراف چشم، چشم‌پوشی کند. در این موقعیت، مغز تنها تصویری که دارای دید بهتری است را از چشمی که انحراف ندارد دریافت کرده که نتیجه آن از دست رفتن عمق دید کودک خواهد بود.

افراد بزرگسالی که بعد از دوران کودکی دچار انحراف چشم می‌شوند، معمولا دارای دوبینی نیز هستند. زیرا مغز آن‌ها یاد گرفته تا تصویر را از هر ۲ چشم دریافت کند. در نهایت مغز آن‌ها نمی‌تواند از تصویر حاصل از چشم منحرف بگذرد، در نتیجه فرد ۲ تصویر را می‌بیند.

انواع انحراف چشم بر اساس نوع چرخش شامل موارد زیر است:

– ازوتروپی: چرخش چشم به سمت داخل

– اگزوتروپی: چرخش چشم به سمت بیرون

– هیپروتروپی: حرکت چشم به سمت بالا

– هیپوتروپی: حرکت چشم به سمت پایین

عدم هماهنگی بین دو چشم

واضح‌ترین علامت انحراف چشم، نگاه کردن هر چشم به جهتی متفاوت است. ممکن است یک چشم مستقیم به جلو نگاه کند در حالی که چشم دیگر به سمت داخل، بیرون یا بالا منحرف شده باشد.

دوبینی

دوبینی معمولاً در بزرگسالان مبتلا به استرابیسم بروز می‌کند. هنگامی که چشم‌ها روی یک نقطه تمرکز ندارند، مغز دو تصویر مختلف دریافت می‌کند که منجر به دیدن دو تصویر از یک شیء می‌شود.

چرخاندن سر برای دید بهتر

کودکان و بزرگسالان ممکن است به طور ناخودآگاه سر خود را کج یا چرخانده نگه دارند تا با تنظیم زاویه دید، دوبینی یا تاری دید را کاهش دهند.

اختلال در درک عمق

مغز برای درک عمق به تصویر یکپارچه از هر دو چشم نیاز دارد. در استرابیسم، هماهنگی لازم وجود ندارد و فرد ممکن است در تشخیص فاصله اجسام، پرتاب یا گرفتن توپ، یا راه رفتن در فضاهای تنگ دچار مشکل شود.

سردرد و خستگی مکرر چشم

در تلاش برای جبران هماهنگی ناقص بین چشم‌ها، عضلات چشمی بیش‌فعال می‌شوند. این وضعیت می‌تواند باعث خستگی سریع چشم، درد اطراف چشم و حتی سردرد شود، به‌ویژه پس از مطالعه یا کار با کامپیوتر.

بستن یک چشم در نور یا هنگام تمرکز

برخی افراد به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه یکی از چشم‌ها را می‌بندند تا از دوبینی یا تاری دید جلوگیری کنند. این رفتار اغلب در کودکان مشاهده می‌شود.

علل انحراف چشم می‌توانند ژنتیکی، عصبی، عضلانی یا ناشی از بیماری‌های سیستمیک باشند. برخی از مهم‌ترین عوامل عبارتند از:

علل مادرزادی و ژنتیکی

یکی از اصلی‌ترین دلایل بروز انحراف چشم، عوامل ژنتیکی است. بسیاری از کودکانی که از بدو تولد دچار استرابیسم هستند، دارای سابقه خانوادگی این بیماری هستند.

شواهد نشان می‌دهد:

• اگر یکی از والدین دچار استرابیسم باشد، احتمال ابتلای فرزند به آن حدود ۳۰٪ افزایش می‌یابد.
• جهش‌های ژنتیکی خاص می‌توانند رشد غیرطبیعی اعصاب یا عضلات چشم را باعث شوند.
• ژنتیک در بسیاری از موارد عامل زمینه‌ساز است و با ترکیب سایر عوامل محیطی، منجر به بروز علائم می‌شود.

علل عصبی و اختلال در سیستم عصبی مرکزی

حرکت چشم‌ها به کمک عضلات و اعصاب مغزی کنترل می‌شود. در صورتی که بخش‌هایی از مغز یا اعصاب مسئول حرکت چشم‌ها آسیب ببینند یا به‌درستی عمل نکنند، هماهنگی بین چشم‌ها از بین می‌رود.

علل عصبی رایج شامل:

• فلج عصب مغزی سوم، چهارم، یا ششم
• فلج مغزی
• تومورهای مغزی
• صدمات مغزی (ضربه، سکته)
• اختلالات مادرزادی در ساختار مغز

در این موارد، انحراف چشم معمولاً همراه با علائم دیگری مانند دوبینی، سردرد یا ضعف حرکتی دیده می‌شود.

مشکلات عضلات چشمی و ساختار چشم

در برخی موارد، انحراف چشم به دلیل ضعف یا ناهماهنگی عضلات کنترل‌کننده چشم است. این عضلات باید به‌صورت هماهنگ عمل کنند تا هر دو چشم روی یک نقطه متمرکز شوند.

دلایل این نوع ناهماهنگی ممکن است شامل:

• رشد نامناسب عضلات در دوران جنینی
• چسبندگی‌های غیرطبیعی
• اختلالات مادرزادی عضله چشم
• جراحی‌های قبلی روی چشم

بیماری‌های چشمی زمینه‌ساز انحراف

برخی از بیماری‌های چشمی ممکن است به‌طور غیرمستقیم باعث انحراف چشم شوند، زیرا در این موارد مغز سعی می‌کند از چشم ضعیف‌تر کمتر استفاده کند و در نتیجه، هماهنگی بین چشم‌ها از بین می‌رود.

بیماری‌های موثر عبارتند از:

• آب‌مروارید مادرزادی یا اکتسابی
• ضعیفی شدید یک چشم (آستیگماتیسم یا نزدیک‌بینی یا دوربینی زیاد)
• افتادگی پلک
• آسیب به قرنیه یا شبکیه

این مشکلات می‌توانند باعث شوند که چشم ضعیف‌تر منحرف شود و در بلندمدت تنبلی چشم ایجاد شود.

عوامل محیطی و سبک زندگی

هرچند کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، اما برخی عادت‌ها و عوامل محیطی نیز می‌توانند در بروز انحراف چشم نقش داشته باشند، به‌ویژه در کودکان:

• استفاده طولانی از موبایل و تبلت در فاصله نزدیک
• نور ناکافی یا شدید در محیط
• خواب ناکافی یا استرس مزمن
• فشارهای دیداری زیاد مانند مطالعه بیش از حد

در چنین مواردی، استرابیسم معمولاً به‌صورت متناوب یا موقت ظاهر می‌شود و با حذف عامل محرک، بهبود می‌یابد.

صدمات شدید و حوادث

ضربه به سر یا صورت می‌تواند موجب آسیب به اعصاب حرکتی چشم، عضلات چشم یا حتی ساختارهای مغزی شود. این نوع استرابیسم اغلب در بزرگسالان دیده می‌شود و ممکن است با اختلال در بینایی همراه باشد.

برای مثال:

• ضربه شدید در تصادف
• آسیب ورزشی یا سقوط از ارتفاع
• جراحی‌های پیچیده چشم یا صورت

اختلالات روانی و استرابیسم عملکردی

در موارد نادری، برخی کودکان یا نوجوانان دچار نوعی استرابیسم عملکردی می‌شوند که منشاء فیزیکی مشخصی ندارد. این حالت ممکن است در پی استرس، اضطراب، یا شرایط روانی ظاهر شود و معمولاً با روش‌های روان‌درمانی یا رفتاردرمانی قابل کنترل است.

اگر بیماری انحراف چشم به موقع درمان نشود، ممکن است باعث بدتر شدن شرایط بینایی و وضعیت چشم ها شود. برخی از عوارض عدم درمان به موقع انحراف چشم شامل موارد زیر است:

– تنبلی چشم (آمبلیوپی)

– تاری دید چشم

– خستگی مکرر چشم ها

– بروز سردرد های شدیددر فرد

– دوبینی

– دید ۳ بعدی ضعیف

– کاهش اعتماد بنفس فرد

اگرچه بسیاری از موارد انحراف چشم قابل پیشگیری نیستند، اما رعایت نکات زیر می‌تواند به تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر کمک کند:

– انجام معاینات منظم چشمی در کودکان

– پیگیری درمان سریع تنبلی چشم یا ضعف بینایی

– محافظت از چشم‌ها در برابر آسیب‌های فیزیکی

– کنترل بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا فشار خون بالا

انجام روش های خانگی برای درمان انحراف چشم باعث افزایش سرعت بهبودی بیماری میشود. برای انجام درمان های خانگی باید روش‌هایی که چشم‌پزشک به شما توصیه می‌کند را با دقت انجام دهید. برخی از درمان های خانگی انحراف چشم شامل موارد زیر است:

– استفاده از عینک در خانه و بیرون از خانه ضروری است.

– انجام تمرینات مخصوصی مانند تمرین مداد و تکنیک طناب بروک توصیه میشود.

– داروهای تجویز شده توسط چشم‌پزشک را به موقع مصرف نمایید.

– چسب مخصوص چشم که توسط پزشک برایتان تجویز شده را با دقت استفاده کنید.

– استفاده از قطره‌های چشمی در زمان مقرر امری ضروری و واجب است.

درمان انحراف چشم به سن بیمار، شدت انحراف، علت زمینه‌ای و وجود یا عدم وجود تنبلی چشم بستگی دارد. روش‌های درمان شامل موارد زیر است:

استفاده از عینک طبی

در مواردی که انحراف ناشی از ضعف انکساری باشد، عینک می‌تواند به اصلاح موقعیت چشم‌ها کمک کند.

بستن چشم سالم

برای تحریک چشم ضعیف‌تر در کودکان، چشم سالم برای چند ساعت در روز بسته می‌شود.

تمرین‌های چشمی

ورزش‌های خاصی برای تقویت عضلات چشم و هماهنگی حرکات آن‌ها وجود دارد که ممکن است توسط اپتومتریست توصیه شود.

تزریق بوتاکس

در برخی موارد خاص، تزریق بوتاکس در عضله چشم می‌تواند موجب توازن موقت یا دائم در حرکات چشم شود.

جراحی انحراف چشم

در موارد شدید یا مقاوم به درمان غیرجراحی، عمل جراحی روی عضلات چشم انجام می‌شود. این جراحی با تنظیم طول یا موقعیت عضلات، چشم‌ها را در راستای درست قرار می‌دهد.

اگر شما یا یکی از اعضای خانواده‌تان در یکی از گروه‌های زیر قرار دارید، انجام معاینات دوره ای و منظم چشم‌پزشکی بسیار مهم است:

– کودکان با سابقه خانوادگی انحراف یا تنبلی چشم

– کودکان نارس یا با بیماری‌های عصبی

– بزرگسالان با بیماری‌های سیستمیک (مانند دیابت، تیروئید، سکته)

– افرادی با سابقه ضربه به سر یا چشم

– کسانی که علائم دوبینی یا خستگی چشمی مکرر دارند

انحراف چشم به‌خودی‌خود تهدیدکننده زندگی نیست، اما در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به:

– تنبلی چشم دائمی در کودکان

– کاهش دید در یک چشم

– ایجاد مشکلات عملکردی در دید دوچشمی

– ضعف در درک عمق و دید سه‌بعدی

– مشکلات روانی و اجتماعی به‌ویژه در نوجوانان به‌دلیل ظاهر غیرطبیعی چشم‌ها شود.

تست پوشش

در این تست ساده، پزشک یکی از چشم‌ها را می‌پوشاند تا ببیند چشم دیگر چگونه واکنش نشان می‌دهد. اگر چشم آزاد برای تمرکز حرکت کند، نشان‌دهنده انحراف چشم است. این تست برای تشخیص نوع و شدت انحراف بسیار کاربردی است.

بررسی انعکاس نور روی قرنیه

در این روش، پزشک یک نور کوچک به هر دو چشم می‌تاباند. اگر انعکاس نور روی دو چشم در محل یکسانی نباشد، نشانه‌ای از انحراف است. این تست سریع و بدون درد است و معمولاً در کودکان بسیار مفید واقع می‌شود.

ارزیابی حرکات چشمی

پزشک از بیمار می‌خواهد که چشم‌هایش را در جهات مختلف حرکت دهد (چپ، راست، بالا، پایین). اگر یکی از چشم‌ها به خوبی حرکت نکند یا از چشم دیگر عقب بماند، ممکن است نشانه‌ی مشکل عضلات یا عصب‌های چشم باشد.

تست بینایی

برای بررسی دید هر چشم به‌طور جداگانه، پزشک از چارت‌های بینایی استفاده می‌کند. این تست نشان می‌دهد که آیا چشم دچار کاهش بینایی شده یا نه. اگر یکی از چشم‌ها بینایی ضعیف‌تری داشته باشد، می‌تواند ناشی از انحراف چشم و عدم استفاده از آن چشم باشد.

استفاده از منشور برای اندازه‌گیری زاویه انحراف

در برخی موارد، برای اندازه‌گیری دقیق میزان انحراف، از عدسی‌های منشوری استفاده می‌شود. این ابزار به چشم‌پزشک کمک می‌کند تا شدت انحراف را دقیق‌تر محاسبه کند.

بررسی دید دوچشمی

گاهی پزشک تست‌هایی برای بررسی توانایی مغز در ترکیب تصاویر هر دو چشم انجام می‌دهد. اگر مغز نتواند تصاویر را با هم هماهنگ کند، ممکن است فرد دچار دوبینی یا مشکلات تمرکز دید باشد.

انحراف چشم یک اختلال شایع چشمی است که در صورت عدم درمان به‌موقع می‌تواند مشکلات جدی بینایی ایجاد کند. تشخیص سریع، استفاده از روش‌های مناسب درمانی مانند عینک، ورزش چشم، یا جراحی می‌تواند بینایی طبیعی را به بیمار بازگرداند و از بروز عوارض بلندمدت جلوگیری کند. اگر شما یا فرزندتان علائمی از انحراف چشم دارید، بهتر است هرچه زودتر با یک چشم‌پزشک مشورت کنید تا از عوارض احتمالی پیشگیری شود. اگر انحراف چشم به‌موقع شناسایی و درمان نشود، می‌تواند به مشکلاتی چون دوبینی، تنبلی چشم و کاهش دائمی بینایی منجر شود.